GỐM BÁT TRÀNG, HỒN ĐẤT THĂNG LONG

          Bức đại tự treo ở văn chỉ làng Bát Tràng có 4 chữ: “Hiếu – Nghĩa – Cấp – Công” do vua Tự Đức ban tặng, phần lạc khoản ghi “Tự Đức thập tam niên, ngũ nguyệt sở cửu nhật”. Có nghĩa: Năm Tự Đức thứ 13, ngày 9 tháng 5. Bốn chữ trên có nghĩa: “Ham làm việc nghĩa, nhanh chóng việc công” vì Bát Tràng đã cung tiến gạch để xây Hiếu lăng (lăng Minh Mạng ở Huế). Thư tịch Bát Tràng chép rằng, ở làng này đã có gần 400 người thi đỗ tới tam trường, trong đó có 9 người đậu Tiến sĩ, trạng nguyên, đứng đầu là Giáp Hải (1516 – 1588) đỗ Trạng nguyên thời nhà Mạc khi mới 23 tuổi. Vậy mà trên tấm bia đá đặt trên mình rùa trong văn chỉ của làng lại để trắng, không một nét khắc chữ. Các học giả cho rằng, bia để trắng ngụ ý: xin để đời sau phán xét và phẩm bình, còn tự nói về mình khắc lên bia đá để hậu thế soi thì đâu phải khó. Ngẫm ra các bậc tiền bối ở làng Bát Tràng thâm thúy thật.

          Trò chuyện với các nghệ nhân cao tuổi ở Bát Tràng, mỗi khi nói đến kinh nghiệm sản xuất gốm với các loại men nổi tiếng, các cụ cho rằng đó là sự kết hợp hài hòa của ngũ hành: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Ông chủ gốm Tô Thành Sơn, nghệ nhân ưu tú, người đã khôi phục được loại men rạn cổ đã thất truyền từ hơn 100 năm trước, giải thích: “Này nhé, nước hòa trong đất tạo thành dáng gốm; kim loại hòa trong men và xương gốm tạo ra sự huyền bí của mầu sắc với những vẻ đẹp riêng, lửa cháy trong lò tạo ra hỏa biến, tác nhân của sự bền chắc; những yếu tố trên cùng với tâm hồn người thợ tác động lẫn nhau tạo thành giá trị của sản phẩm”. Cầu mong cho mẻ gốm chín đều, mau mắn đến với khách hàng, thoảng vẫn gặp ông chủ lò thắp mấy nén nhang khẩn cầu cho sự hanh thông của ngũ hành trước khi nhóm lửa lò nung.

          Sản phẩm gốm Bát Tràng nổi tiếng từ xa xưa đều bắt đầu từ khi tạo dáng với lối be, chạch và vuốt sản phẩm trên bàn xoay. Những sản phẩm mỹ nghệ đơn chiếc cho đến nay vẫn làm như thế. Để đáp ứng nhu cầu thị trường ngày càng lớn, các xưởng thợ đã thực hiện việc chuyên môn hóa các khâu sản xuất nhằm nâng cao năng suất lao động và chất lượng sản phẩm, ví như khâu làm phôi gốm đã được đổ khuôn hàng loạt. Men gốm là bí quyết của làng nghề. Các loại men ngọc (thế kỷ 14), men gio (thế kỷ 15), men lam, men nâu, men rạn… nổi tiếng cho đến nay đã làm rung động bao thế hệ các nhà sưu tầm gốm Bát Tràng ở trong nước và thế giới. Khi kinh đô Huế được UNESCO công nhận là di sản văn hóa của nhân loại, rồi Văn Miếu – Quốc Tử Giám được trùng tu và xây dựng lại, thì gạch Bát Tràng lại có dịp được đưa vào sản xuất.